Mô hình Ponzi – cơn ác mộng âm thầm đe dọa đến tài sản của những nhà đầu tư thiếu cẩn trọng, đặc biệt là trong crypto. Vậy ponzi là gì? Mô hình ponzi hoạt động như thế nào? Tại sao dù đã được cảnh cáo nhưng nhiều người vẫn lọt lưới ponzi?
1. Mô hình Ponzi là gì?
1.1. Ponzi Scheme là gì?
Ponzi là một hình thức lừa đảo tài chính, trong đó người đứng đầu hứa hẹn trả lãi suất cao cho nhà đầu tư. Tuy nhiên, lãi suất này thực chất được lấy từ tiền của những người mới tham gia. Ponzi scheme sẽ sụp đổ khi kẻ đứng đầu bỏ trốn hoặc khi nhiều nhà đầu tư đồng loạt yêu cầu rút tiền.
Mô hình này hoạt động dưới nhiều hình thức như đầu tư bất động sản, huy động tiền gửi, chứng khoán, tiền mã hóa, hay kinh doanh thực phẩm chức năng, thiết bị,… Một số vụ lừa đảo khét tiếng là: Bernard Madoff với quy mô lên đến 20 tỷ USD và tỷ phú người Mỹ Stanford, người đã lừa hơn 30,000 người với khoảng 7 tỷ USD.
Đối với thị trường Crypto mang đến nhiều cơ hội hấp dẫn nhưng cũng tiềm ẩn vô số rủi ro. Bên cạnh các dự án lừa đảo diễn ra thường xuyên như scam và rug pull, ponzi là một trong những chiêu trò khét tiếng nhất, gây thiệt hại nghiêm trọng lên đến hàng tỷ USD cho các nhà đầu tư. Một số vụ lừa đảo nổi tiếng như OneCoin, BitConnect, FTX… là minh chứng rõ ràng cho điều này.
1.2. Nguồn gốc của Ponzi
Ponzi Scheme được đặt tên theo Charles Ponzi, một người Ý gốc Mỹ, nổi tiếng với vụ lừa đảo hơn 15 triệu USD từ hàng ngàn nạn nhân vào những năm 1920. Do giá của tem phiếu trên toàn thế giới khác nhau, Ponzi đã mua IRC ở nước ngoài và bán lại với giá cao tại Mỹ, ước tính lợi nhuận thu về hơn 400%.
Để tiếp tục phát triển dự án, ông đã vay mượn tiền từ bạn bè, hứa sẽ trả lãi suất lên đến 50% trong vòng 45 ngày. Món hời này ngay lập tức thu hút rất nhiều nhà đầu tư, với số tiền thu được lên đến hơn 1 triệu USD mỗi tuần.
Các nhà đầu tư ban đầu đã nhận được khoản thanh toán theo cam kết do Ponzi đã sử dụng tiền từ các nhà đầu tư sau để trả cho các nhà đầu tư trước. Cuối cùng, khi mô hình này sụp đổ, các nhà đầu tư mất trắng sau khi trả cho Ponzi vài triệu đô la. Theo Boston Post điều tra, Ponzi cuỗm 20 triệu USD từ nhiều nhà đầu tư và làm 6 ngân hàng phá sản.
2. Tại sao Ponzi xuất hiện nhiều trong thị trường crypto?
Khi tham gia vào thị trường crypto, số lượng thiệt hại từ các dự án lừa đảo theo mô hình Ponzi đã tăng mạnh theo thời gian, dù mới tồn tại khoảng 15 năm. Theo dữ liệu từ Ponzi Tracker, đã có hơn 60 kế hoạch Ponzi bị cáo buộc với tổng số tiền lừa đảo lên đến 3.25 tỷ USD năm 2022. Chỉ riêng với crypto, con số này đã tăng chóng mặt từ 907 triệu USD lên 2.57 tỷ USD, gần 200%.
Vậy nguyên nhân do đâu mà mô hình đa cấp Ponzi lại dễ xảy ra trong thị trường crypto?
- Đặc tính bảo mật: Thị trường tiền điện tử, nơi phần lớn các giao dịch được ẩn danh nhờ tính bảo mật thông tin của người dùng. Điều này giúp kẻ lừa đảo dễ dàng thực hiện hành vi mà không bị truy xuất thông tin.
- Chưa được sự công nhận bởi chính phủ: Trước đây, hầu hết các chính phủ chưa công nhận và chưa có hành lang pháp lý rõ ràng cho thị trường crypto. Khi người dùng rơi vào bẫy của các dự án lừa đảo Ponzi, khả năng họ mất trắng tài sản là rất cao. Hiện nay, tình hình đã khả quan hơn cho lĩnh vực này nhờ sự công nhận và quan tâm đến từ 2 cường quốc lớn là Nga và Mỹ.
- Thị trường còn mới và non trẻ: Kiến thức về thị trường vẫn liên tục cập nhật và chưa được phổ biến rộng rãi. Điều này dẫn đến việc các nhà đầu tư tham gia thị trường với tâm lý FOMO (sợ bỏ lỡ cơ hội) mà chưa trang bị đầy đủ kiến thức. Sự thiếu kinh nghiệm, kỳ vọng về lợi nhuận cao khiến các nhà đầu tư non trẻ dễ dàng rơi vào mô hình lừa đảo như Ponzi.
Hơn nữa, sự việc diễn ra phần lớn là do các cá nhân đầu tư vào thị trường crypto. Họ đầu tư với mục đích tìm kiếm lợi nhuận và thường quan tâm đến hai yếu tố chính:
- Tỷ suất hoàn vốn (ROI): ROI đại diện cho lợi nhuận mà nhà đầu tư có thể thu về từ khoản vốn ban đầu, ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định đầu tư. Khi ROI cao, nhà đầu tư có xu hướng mở rộng danh mục đầu tư. Ngược lại, khi ROI thấp, họ sẽ thận trọng hơn. Các dự án lừa đảo Ponzi thường đưa ra mức ROI cao để thu hút vốn đầu tư.
- Tỷ lệ rủi ro: Đây là khả năng mất một phần hoặc toàn bộ khoản đầu tư. Khi tỷ lệ rủi ro cao, ROI có thể trở thành âm. Bất kỳ khoản đầu tư nào cũng mang một mức độ rủi ro nhất định. Đặc biệt, với mô hình lừa đảo Ponzi, tỷ lệ rủi ro rất cao. Tuy nhiên, do ROI được hứa hẹn quá hấp dẫn, nhiều nhà đầu tư vẫn bị sập bẫy và bỏ qua tỷ lệ rủi ro.
Để hiểu rõ hơn về cách đầu tư tiền điện tử và tránh vướng vào cạm bẫy ponzi, bạn có thể tham gia Khóa học Trading từ A – Z miễn phí của ONUS.
3. Đặc điểm của mô hình đa cấp Ponzi Scheme
Lợi nhuận ảo: Mô hình kim tự tháp thường hứa hẹn đem lại lợi nhuận cực kỳ cao mà không có cơ sở hay nền tảng kinh doanh rõ ràng nào để đảm bảo. Hạn mức lợi nhuận theo lời hứa thường lớn hơn nhiều so với các cơ hội đầu tư thông thường khác trên thị trường.
Phụ thuộc vào nguồn vốn mới: Mô hình Ponzi tồn tại và phụ thuộc vào nguồn vốn có được từ việc thu hút các nhà đầu tư mới. Sau đó, người đứng đầu sẽ lấy số vốn này để trả lợi nhuận của những nhà đầu tư cũ. Do đó, nếu không thu hút đủ nguồn vốn mới thì hệ thống sẽ sụp đổ.
Kết quả sụp đổ cuối cùng: Cách thức hoạt động của Ponzi Scheme là dựa trên các nguồn vốn mới để trả lợi nhuận nên việc sụp đổ là điều không tránh khỏi.
4. Cách thức vận hành của mô hình đa cấp Ponzi
4.1. Vòng đời của mô hình Ponzi
Các vụ lừa đảo theo mô hình Ponzi thường trải qua bốn giai đoạn chính: bắt đầu, mở rộng, bão hòa và sụp đổ.
- Giai đoạn bắt đầu: Kẻ lừa đảo lên kế hoạch về cơ hội đầu tư hoặc mô hình kinh doanh giả định, liên tục quảng cáo với cam kết lợi nhuận cao nhưng rủi ro thấp.
- Giai đoạn mở rộng: Tiền của nhà đầu tư mới được sử dụng để trả lợi nhuận cho những người tham gia trước. Điều này thu hút các nhà đầu tư tiếp tục tái đầu tư và mời gọi người mới.
- Giai đoạn bão hòa: Số lượng nhà đầu tư mới giảm dần và dòng tiền bắt đầu chậm lại.
- Giai đoạn sụp đổ: Nhà đầu tư nhận thấy bất thường hoặc không còn nhận được lợi nhuận như cam kết, dẫn đến yêu cầu rút tiền hàng loạt. Kẻ lừa đảo thường biến mất cùng toàn bộ số tiền.
4.2. Các thành phần tham gia vào mô hình Ponzi
Mô hình này thường bắt đầu với một cá nhân hoặc tổ chức đứng ra chỉ đạo. Họ hứa hẹn về 1 mức lợi nhuận cao đối với những người đầu tư và sử dụng tiền từ người mới tham gia để trả cho người tham gia trước đó. Điều này tạo ra một cấu trúc không bền vững và cuối cùng sẽ dẫn đến sự sụp đổ. Đặc biệt là khi hệ thống không còn đủ nguồn tài chính mới để trả lãi cho những nhà đầu tư cũ.
Việc quảng cáo và kêu gọi người tham gia mới để tạo thêm nguồn vốn là một phần quan trọng của mô hình Ponzi. Đây là cách sử dụng lợi nhuận hứa hẹn đầy thuyết phục để các nhà đầu tư hiện tại tái đầu tư hoặc kêu gọi những người khác tham gia. Khi không còn đủ nguồn vốn mới, hệ thống không thể tiếp tục trả nợ và sụp đổ.
Mô hình đa cấp Ponzi thường vận hành với các nhân tố như:
- Người sáng lập: Đây là người đứng đầu của mô hình, thường là người sáng lập, điều hành hệ thống Ponzi. Thủ phạm sẽ tận dụng sự phức tạp của hệ thống để lừa đảo các nhà đầu tư.
- Các nhà đầu tư cấp cao: Là những người tham gia hệ thống Ponzi từ rất sớm. Họ thường nhận được lợi nhuận lớn hơn từ tiền gửi ban đầu của họ và từ lợi nhuận của các nhà đầu tư cấp thấp hơn mình.
- Các nhà đầu tư cấp thấp: Đây là những người gia nhập sau cùng trong hệ thống. Họ hầu như sẽ không nhận hoặc nhận ít lợi nhuận hơn so với tiền gửi ban đầu và là những người bị tổn thất nhiều nhất khi mô hình sụp đổ.
- Các trung gian và nhà phân phối: Các trung gian hoặc nhà phân phối giúp công ty Ponzi sẽ tiếp cận được nhiều đối tượng giúp thu hút vốn đầu tư hơn. Từ đó, họ có thể nhận được phần trăm hoa hồng từ các nhà đầu tư họ giới thiệu vào hệ thống.
5. Dấu hiệu nhận biết mô hình lừa đảo kim tự tháp
Qua thực tế những thương vụ lừa đảo đầu tư vào mô hình Ponzi tại Việt Nam và trên khắp thế giới, đều có chung một số dấu hiệu điển hình như sau:
- Lợi nhuận nhất quán, ổn định: Theo thời gian, các khoản đầu tư có xu hướng tăng hoặc giảm. Vậy nên, một dấu hiệu có thể thấy rõ của mô hình kim tự tháp này là một khoản đầu tư thường xuyên tạo ra lợi nhuận dương bất kể điều kiện thị trường chung là gì.
- Lợi nhuận quá cao: Mô hình hứa hẹn lợi nhuận có thể lên tới 10% mỗi tháng với ít hoặc không có rủi ro. Nên nhớ, mọi khoản đầu tư đều có một mức độ rủi ro nhất định. Các khoản đầu tư có lợi nhuận cao thì càng nhiều rủi ro. Bạn hãy hết sức cẩn thận với bất kỳ cơ hội đầu tư nào “được bảo đảm”.
- Kinh doanh hay huy động đầu tư không có giấy phép: Việc đăng ký rất quan trọng vì nó cung cấp cho các nhà đầu tư thông tin về quản lý, sản phẩm, dịch vụ và tài chính của công ty. Luật chứng khoán hay luật kinh doanh luôn luôn yêu cầu các công ty và quỹ đầu tư phải được cấp phép hoặc có giấy đăng ký. Hầu hết các Ponzi Scheme sẽ có liên quan đến các cá nhân không có giấy phép hoặc các công ty chưa đăng ký.
- Có vấn đề với tài liệu, báo cáo kinh doanh: Không cung cấp được đầy đủ tài liệu hay báo cáo kinh doanh, không rõ ràng minh bạch có thể là dấu hiệu cho thấy công ty không được đầu tư hay kinh doanh như đã hứa.
- Chiến lược bí mật, phức tạp: Tránh đầu tư nếu bạn không biết gì về công ty đó hoặc không thể có được các thông tin đầy đủ về chúng.
- Gặp khó khăn khi rút tiền: Nếu bạn không nhận được khoản thanh toán hoặc gặp khó khăn khi rút tiền mặt thì có thể đây là dấu hiệu của mô hình Ponzi này. Ngoài ra, những kẻ lừa đảo đôi khi sẽ cố gắng ngăn người tham gia rút tiền bằng cách đưa ra lợi nhuận cao hơn nếu ở lại lâu hơn.
6. Cách phòng tránh mô hình Ponzi
Sau 100 năm xuất hiện, mô hình Ponzi đã biến hóa muôn hình vạn trạng. Ngày nay, Ponzi khó nhận ra đến mức ngay cả những người có kiến thức tài chính vẫn có thể sập bẫy. Thông qua những đặc điểm đầu tư vào mô hình Ponzi, dưới đây sẽ là một số đề xuất tránh rơi vào mô hình kim tự tháp:
- Hãy cẩn thận nếu bạn được hứa hẹn một khoản lợi nhuận đảm bảo cho khoản đầu tư của mình, hoặc một khoản lợi nhuận cao bất thường từ việc đầu tư của mình với rất ít rủi ro!
- Cảnh giác với những người kêu gọi mà không cung cấp cho bạn những thông tin về cách thức hoạt động kinh doanh, đầu tư hoặc từ chối cung cấp thông tin chi tiết bằng văn bản. Điều quan trọng nhất là bạn cần hiểu về cách thức hoạt động các khoản đầu tư của mình. Người lôi kéo có thể lấy lý do vì nó “quá phức tạp” hoặc “đây không phải là điều bạn cần lo lắng”, thì đây là dấu hiệu cảnh báo về lừa đảo tiềm ẩn.
- Nên yêu cầu cung cấp đầy đủ thông tin chi tiết, bằng văn bản, bao gồm thông tin về công ty, nhân viên tư vấn và hồ sơ theo dõi tài chính của công ty, tài liệu về khoản đầu tư, bao gồm chi phí, giá trị thị trường hợp lý, thị trường hiện tại và thị trường tiềm năng, và những gì bạn không hiểu về khoản đầu tư này.
- Biết rõ tính chất của hoạt động kinh doanh và đầu tư, tỷ lệ thành công cũng như rủi ro đi kèm, người chịu trách nhiệm. Đồng thời, kiểm tra và đánh giá báo cáo hàng năm, tài chính, kiểm toán của công ty.
- Thực hiện thẩm định; kiểm tra lý lịch và tìm kiếm trên Internet về khoản đầu tư, cũng như các cá nhân và công ty liên quan. Nghiên cứu khoản đầu tư và tìm hiểu xem các tổ chức công ty này đã có đăng ký với cơ quan quản lý chưa.
- Nếu bạn phát hiện mình đã sa lầy vào một mô hình Ponzi thì hãy bình tĩnh và dừng đầu tư lại ngay lập tức, cố gắng thu hồi tiền đã đầu tư càng sớm càng tốt. Cảnh báo gia đình và bạn bè xung quanh để ngăn họ trở thành nạn nhân tiếp theo.
7. Một số vụ lừa đảo Ponzi khét tiếng trong crypto
7.1. Vụ lừa đảo OneCoin
OneCoin bị cáo buộc là dự án lừa đảo Ponzi vào năm 2017. Họ tự giới thiệu là doanh nghiệp tiền điện tử với công nghệ khác biệt so với Bitcoin, bán khóa học công nghệ và cam kết trả 5% tổng doanh thu cho người tham gia nếu họ tuyển dụng được người mới.
Đến giai đoạn mở rộng, dự án đã thu về 4.3 tỷ USD từ hơn 3.5 triệu người tham gia trong khoảng 2014 đến 2016. Sau đó, khi bước vào giai đoạn bão hòa ở năm 2016, dòng tiền vào OneCoin bắt đầu chậm lại do nhiều nhà đầu tư nghi ngờ về mô hình kinh doanh.
Sự nghi ngờ lan rộng dẫn đến hành động rút tiền hàng loạt. Cuối năm 2016, Bộ Tư pháp Hoa Kỳ bắt đầu điều tra. Tháng 10/2017, OneCoin bị cáo buộc lừa đảo theo hình thức Ponzi vì sản phẩm không có thật và các khóa học dính án đạo văn. Dự án sụp đổ, kẻ đứng đầu OneCoin bỏ trốn cùng toàn bộ số tiền của nhà đầu tư.
7.2. FTX – Đế chế lớn thứ 2 thị trường crypto sụp đổ
FTX là sàn giao dịch tiền điện tử được thành lập bởi CEO Sam Bankman-Fried. Trước khi gặp phải hàng loạt cáo buộc và phá sản, FTX có khối lượng giao dịch lớn thứ 2 toàn cầu vào năm 2022. Sự kiện FTX lừa đảo Ponzi được tóm tắt như sau:
Năm 2019, FTX ra mắt người dùng với tư cách là sàn giao dịch tiền điện tử và phát hành token FTT để thu hút vốn đầu tư (theo hình thức ICO).
Marketing mạnh mẽ: FTX liên tục quảng bá thông qua các chiến dịch marketing lớn, hợp tác với người nổi tiếng và hứa hẹn nhà đầu tư mua token FTT có thể kiếm lợi nhuận lên đến 100 lần.
Thành công ban đầu là khi các chiến dịch marketing hiệu quả đã thu hút nhiều khách hàng mở tài khoản trên FTX để mua token FTT. Đến tháng 1/2022, công ty đạt giá trị 32 tỷ USD.
Tháng 11/2022, CoinDesk xuất bản bài báo tiết lộ rằng Alameda Research – công ty liên kết với FTX – đã sử dụng tiền đầu tư của người dùng cho các hoạt động không rõ ràng. Nhiều nhà đầu tư phát hiện rằng lãi suất họ nhận được là từ tiền của người tham gia trước đó.
Ngày 2/11/2023, Sam Bankman-Fried bị cáo buộc với 7 tội lừa đảo. Theo Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch (SEC), FTX đã sử dụng tiền của nhà đầu tư cho mục đích cá nhân và tài trợ cho các chiến dịch quảng cáo để tiếp tục thu hút nhà đầu tư mới.
Cuối cùng, FTX thông báo ngừng hoạt động rút tiền, khiến nhiều nhà đầu tư không thể lấy lại vốn ban đầu, với thiệt hại ước tính lên đến 1,9 tỷ USD.
7.3. BitConnect – Siêu lừa đảo Ponzi
Bên cạnh sự kiện FTX, BitConnect cũng là một dự án lừa đảo Ponzi nổi tiếng, gây tổn thất 2 tỷ USD cho hàng loạt nhà đầu tư. Cuối tháng 11/2016, BitConnect ra mắt tại Việt Nam và tiếp cận người dùng dưới hình thức gọi vốn ICO, thông qua token BCC. Hơn 1 triệu token BCC được bán ra với giá khoảng 1.84 USD.
Sau 6 tháng tăng trưởng nhanh chóng, ngày 10/6/2017, token BCC đạt giá khoảng 59.24 USD, tăng trưởng hơn 50 lần kể từ khi ra mắt. Điều này dẫn đến nhiều nhà đầu tư FOMO và tham gia vào thương vụ này.
4/1/2018, BitConnect nhận lệnh dừng khẩn cấp từ Ủy ban Chứng khoán Texas, với cáo buộc tổ chức này có hoạt động liên quan đến mô hình Ponzi. Sau đó, trang web của BitConnect liên tiếp thông báo bảo trì, hạn chế quyền rút tiền của người dùng. Ngày 16/01/2018, BitConnect thông báo dừng hoạt động và biến mất cùng toàn bộ số tiền của nhà đầu tư.
8. Tạm kết
Vòng đời của mô hình Ponzi diễn ra theo trình tự và sụp đổ là lẽ tất yếu. Vì vậy việc hiểu rõ từng giai đoạn của kế hoạch Ponzi sẽ giúp nhà đầu tư xác định và đề phòng trước những lời hứa “lợi nhuận cao cùng rủi ro thấp”. Bên cạnh đó, hãy nâng cao tinh thần cảnh giác và sàng lọc các luồng thông tin trong bối cảnh thị trường đầu tư còn nhiều lỗ hổng. Các nhà đầu tư cần hết sức tỉnh táo để tránh rơi vào bẫy lừa đảo, dẫn tới “tiền mất tật mang”.
