Trong thế giới kỹ thuật số ngày nay, scam hay lừa đảo đang trở thành mối đe dọa lớn, đặc biệt trong lĩnh vực tiền điện tử (scam crypto). Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về scam là gì, cách nhận biết các hình thức lừa đảo phổ biến như lừa đảo qua email, SMS, cuộc gọi di động hay các website giả mạo.
1. Tổng quan về Scam
1.1. Scam là gì?
Scam là thuật ngữ dùng để chỉ những hành vi gian lận có chủ đích, được lập kế hoạch tinh vi nhằm đánh cắp thông tin cá nhân hoặc chiếm đoạt tài sản của nạn nhân.
Đây là loại tội phạm ngày càng phổ biến trong thời đại công nghệ số, với nhiều thủ đoạn tinh vi và khó nhận biết.
Scam không chỉ xảy ra trong các giao dịch thương mại truyền thống mà còn phổ biến trong cả thị trường crypto, nơi tính ẩn danh và sự thiếu hiểu biết của người dùng có thể bị lợi dụng.
1.2. Scammer là gì?
Scammer là thuật ngữ dùng để chỉ những kẻ lừa đảo, thường hoạt động trên môi trường trực tuyến với mục đích chiếm đoạt tài sản hoặc thông tin cá nhân của người khác.
Mục tiêu chính của scammer là khiến nạn nhân tin tưởng và cung cấp thông tin nhạy cảm như mật khẩu, số thẻ tín dụng, hoặc chuyển tiền vào tài khoản của chúng. Scammer có thể hoạt động trên nhiều lĩnh vực, từ tài chính, thương mại điện tử, đến các dự án tiền điện tử.
2. Scam trong thị trường tiền điện tử (Crypto)
2.1. Đặc điểm các vụ Scam trong crypto là gì?
Crypto Scam nổi bật với việc khai thác triệt để tính chất phi tập trung và khó truy vết của công nghệ blockchain. Điều này khiến việc thu hồi tài sản gần như bất khả thi sau khi nạn nhân đã chuyển tiền:
- Tính chất đặc thù: Các vụ scam crypto thường xuất hiện dưới dạng dự án đầu tư với lợi nhuận phi thực tế, có thể lên đến 300-500%/năm. Đặc biệt, các đối tượng lừa đảo thường tạo ra những token/coin mới với whitepaper chi tiết, website chuyên nghiệp và cộng đồng ảo đông đảo để tăng độ tin cậy.
- Mức độ thiệt hại: Trung bình mỗi nạn nhân của crypto scam mất khoảng 50.000 USD. Đáng chú ý, có những vụ “exit scam” của các sàn giao dịch tiền ảo giả mạo đã cuốn đi hàng trăm triệu USD chỉ trong một đêm.
- Đối tượng: Chủ yếu là những người trẻ từ 25-40 tuổi, có hiểu biết công nghệ nhưng thiếu kinh nghiệm đầu tư. Đặc biệt, nhóm người mới tham gia thị trường crypto trong thời kỳ “sốt” tiền ảo thường là mục tiêu dễ dàng của các đối tượng lừa đảo.
2.2. Các vụ Scam trong crypto nổi tiếng
2.2.1. BitConnect
BitConnect được coi là một trong những vụ lừa đảo crypto tai tiếng nhất lịch sử, hoạt động từ 2016 đến 2018. Dự án này hứa hẹn lợi nhuận lên đến 40% mỗi tháng thông qua một “bot giao dịch” tự động.
BitConnect đã huy động được 2,4 tỷ USD từ nhà đầu tư toàn cầu trước khi sụp đổ hoàn toàn vào tháng 1/2018. Đáng chú ý, các nhà sáng lập đã biến mất cùng phần lớn số tiền đầu tư, để lại hàng trăm nghìn nhà đầu tư trắng tay.
2.2.2. OneCoin
OneCoin, được quảng bá là “Bitcoin killer”, là một trong những phi vụ lừa đảo crypto lớn nhất từng được ghi nhận, với thiệt hại ước tính lên tới 4 tỷ USD. Được thành lập bởi Ruja Ignatova – “Crypto Queen” năm 2014, OneCoin tự nhận là một đồng tiền mã hóa cách mạng.
Tuy nhiên, điều tra cho thấy OneCoin không hề có blockchain thật, toàn bộ hệ thống chỉ là một cơ sở dữ liệu giả mạo. Ruja Ignatova đã biến mất từ năm 2017 và vẫn nằm trong danh sách truy nã của FBI.
2.2.3. Sky Mining
Tại Việt Nam, vụ Sky Mining năm 2018 là một ví dụ điển hình về lừa đảo đào tiền ảo. Công ty này huy động vốn từ nhà đầu tư để mua máy đào Bitcoin với cam kết lợi nhuận 300%/năm.
Sau khi thu về hơn 50 triệu USD từ 5.000 nhà đầu tư, CEO Lê Minh Tâm đã bỏ trốn ra nước ngoài. Gần đây hơn, vụ việc của sàn giao dịch TGDX năm 2023 cũng gây xôn xao khi cuốn theo hơn 200 tỷ đồng của nhà đầu tư thông qua hình thức đầu tư tiền số với lãi suất cao bất thường.
2.3. Tại sao crypto Scam ngày càng phổ biến?
Trước hết, thị trường tiền điện tử vẫn còn khá mới mẻ và chưa được quản lý chặt chẽ, tạo điều kiện cho các kẻ lừa đảo khai thác lỗ hổng. Sự thiếu hiểu biết của nhiều nhà đầu tư, đặc biệt là những người mới tham gia thị trường, cũng khiến họ dễ trở thành mục tiêu của các chiêu trò lừa đảo.
Sự phát triển nhanh chóng và phổ biến của công nghệ blockchain cùng với tính chất phi tập trung của crypto cũng là nguyên nhân khiến việc phòng chống lừa đảo trở nên phức tạp. Ngoài ra, sự ẩn danh trong các giao dịch tiền điện tử làm cho việc theo dõi và bắt giữ các scammer trở nên khó khăn hơn.
3. Top 15 hình thức Scam phổ biến nhất hiện nay
3.1. Scam đầu tư & tài chính
3.1.1. Ponzi Scheme/Đa cấp
Ponzi Scheme hay lừa đảo đa cấp là mô hình lấy tiền của người mới để trả cho nhà đầu tư trước đó, tạo ra ảo giác về lợi nhuận cao. Mô hình này hứa hẹn mang lại lợi nhuận nhanh chóng, không rủi ro, khiến nhiều người bị lôi cuốn.
Tuy nhiên, khi số người tham gia không đủ để duy trì dòng tiền, hệ thống sẽ sụp đổ, và những người tham gia sau sẽ mất toàn bộ số tiền đầu tư. Điển hình là các vụ lừa đảo quy mô lớn như BitConnect đã gây ra thiệt hại hàng triệu USD cho các nhà đầu tư.
3.1.2. Rug Pull
Rug Pull là hình thức lừa đảo xảy ra trong các dự án tiền điện tử. Kẻ lừa đảo sẽ tạo ra dự án giả, thu hút đầu tư từ cộng đồng, sau đó rút toàn bộ tiền và biến mất. Người đầu tư sẽ không thể rút lại tiền của mình.
Các dự án Rug Pull thường có dấu hiệu như không công khai đội ngũ phát triển, không có kiểm toán bảo mật, và cung cấp thông tin mơ hồ về dự án. Đây là rủi ro lớn mà người dùng DeFi cần đặc biệt cảnh giác.
3.1.3. Pump and Dump
Pump and Dump là hình thức thao túng giá tiền điện tử. Kẻ lừa đảo sẽ tung tin tức giả để thổi phồng giá trị của một loại token, khiến nhiều nhà đầu tư mua vào. Khi giá tăng mạnh, họ sẽ bán tháo (dump) token để kiếm lời, khiến giá giảm đột ngột và các nhà đầu tư khác chịu thiệt hại lớn.
Loại hình này thường diễn ra trong các nhóm kín, nơi kẻ lừa đảo chia sẻ thông tin nội bộ để thao túng thị trường, gây thiệt hại cho những nhà đầu tư không cảnh giác.
3.1.4. ICO giả mạo
ICO giả mạo xảy ra khi một dự án tiền điện tử mới hứa hẹn lợi nhuận lớn thông qua việc bán token ban đầu (Initial Coin Offering). Kẻ lừa đảo tạo ra một dự án không có giá trị thật, sau khi thu về được số tiền lớn từ các nhà đầu tư, họ sẽ biến mất cùng với toàn bộ vốn.
Những dấu hiệu nhận biết ICO giả mạo bao gồm không có kế hoạch phát triển rõ ràng, không có đội ngũ phát triển uy tín, và không được kiểm toán bởi bên thứ ba. Người đầu tư cần cảnh giác và thẩm định kỹ lưỡng trước khi tham gia bất kỳ ICO nào.
3.2. Scam lừa đảo danh tính
3.2.1. Phishing
Phishing là một hình thức lừa đảo phổ biến, trong đó kẻ gian giả mạo các tổ chức đáng tin cậy, như ngân hàng hoặc công ty dịch vụ, để đánh lừa người dùng cung cấp thông tin cá nhân, mật khẩu, hoặc thông tin tài chính. Những email hoặc tin nhắn phishing thường chứa liên kết đến các trang web giả mạo, có giao diện rất giống với trang thật.
Một trong những cách tấn công phổ biến là nhấn vào các đường link quảng cáo, sau đó sử dụng ví tiền điện tử để tương tác. Điều này có thể dẫn đến mất tài sản trong ví hoặc thiết bị bị nhiễm virus, lộ passphrase/private key.
3.2.2. Giả mạo người nổi tiếng
Kẻ lừa đảo thường giả danh người nổi tiếng để tạo độ tin cậy và lôi kéo nạn nhân tham gia vào các dự án đầu tư giả mạo hoặc yêu cầu chuyển tiền.
Họ có thể sử dụng tài khoản mạng xã hội giả mạo hoặc tạo ra các bài viết giả để thu hút người hâm mộ. Có nhiều vụ giả danh Elon Musk, Vitalik Buterin (CEO Ethereum) để kêu gọi đầu tư vào “dự án ma”.
3.2.3. SIM Swap
SIM Swap là hình thức lừa đảo khi kẻ gian chiếm quyền kiểm soát số điện thoại của nạn nhân bằng cách chuyển đổi SIM.
Sau khi chiếm quyền kiểm soát số điện thoại, chúng có thể truy cập vào các tài khoản cá nhân, bao gồm tài khoản ngân hàng và ví tiền điện tử, thông qua việc lấy mã xác thực được gửi đến số điện thoại đó.
3.2.3. DeepFake Scam
DeepFake là công nghệ sử dụng trí tuệ nhân tạo để tạo ra các video hoặc hình ảnh giả mạo người thật. Kẻ lừa đảo có thể sử dụng DeepFake để tạo ra video giả mạo của người nổi tiếng hoặc người có ảnh hưởng để lừa người khác đầu tư hoặc chuyển tiền.
DeepFake Scam ngày càng tinh vi và khó phát hiện, vì vậy người dùng cần thận trọng khi tiếp nhận thông tin từ những nguồn không chính thức và xác thực kỹ lưỡng trước khi thực hiện bất kỳ giao dịch nào.
3.3. Scam trên sàn giao dịch
3.3.1. Sàn giao dịch “ma”
Sàn giao dịch “ma” là những sàn giao dịch tiền điện tử được lập ra với mục đích lừa đảo, không có giấy phép hoặc thông tin pháp lý rõ ràng. Chúng thường thu hút người dùng bằng những lời hứa hẹn về lợi nhuận cao hoặc phí giao dịch thấp. Sau khi thu hút được một lượng tiền gửi lớn, sàn có thể “biến mất”, và người dùng sẽ không thể rút tiền hoặc tài sản của mình.
3.3.2. OTC/P2P Scam
Lừa đảo OTC (Over-the-Counter) hoặc P2P (Peer-to-Peer) xảy ra khi người dùng giao dịch trực tiếp với nhau mà không có sự bảo vệ từ bên thứ ba. Kẻ gian có thể lợi dụng việc này để lừa đảo, bằng cách không chuyển tiền sau khi nhận được tài sản hoặc ngược lại.
Để tránh rủi ro, người dùng nên sử dụng các nền tảng P2P có độ tin cậy cao, có quy trình bảo vệ giao dịch, và không nên giao dịch trực tiếp với người lạ mà không có cơ chế đảm bảo an toàn.
3.3.3. Wash Trading
Wash Trading là hành vi giao dịch giả mạo trên các sàn giao dịch để làm tăng khối lượng giao dịch hoặc giá trị của một tài sản, tạo ấn tượng sai lệch về sự quan tâm của thị trường.
Điều này thường được thực hiện bởi các nhà đầu tư hoặc chính sàn giao dịch để thao túng giá, khiến người dùng tin rằng tài sản đó có giá trị cao. Để tránh bị ảnh hưởng bởi Wash Trading, người dùng nên phân tích cẩn thận các chỉ số giao dịch và sử dụng những sàn giao dịch minh bạch.
3.4. Scam kỹ thuật
3.4.1. Malware Crypto
Malware Crypto là phần mềm độc hại được thiết kế để chiếm đoạt tài sản tiền điện tử. Phần mềm này có thể được cài đặt lên thiết bị của nạn nhân qua việc tải xuống ứng dụng hoặc tệp không an toàn.
Khi cài đặt, malware có thể theo dõi và đánh cắp khóa cá nhân hoặc thông tin tài khoản ví. Để tránh bị nhiễm malware, người dùng nên sử dụng phần mềm chống virus và không tải ứng dụng từ nguồn không rõ ràng.
3.4.2. Ví giả
Ví giả là các ứng dụng ví điện tử giả mạo, được kẻ lừa đảo thiết kế giống như các ví nổi tiếng. Người dùng khi tải xuống và nhập thông tin đăng nhập, khóa cá nhân sẽ bị kẻ gian đánh cắp tài sản. Để tránh ví giả, người dùng nên chỉ tải ví từ trang web chính thức hoặc cửa hàng ứng dụng đã được xác minh.
3.4.3. Lỗ hổng Smart Contract
Lỗ hổng smart contract xảy ra khi hợp đồng thông minh của một dự án không được viết hoặc kiểm tra bảo mật cẩn thận, tạo ra kẽ hở cho hacker khai thác. Kẻ tấn công có thể lợi dụng những lỗ hổng này để rút tiền từ quỹ của dự án hoặc tấn công hệ thống. Để giảm thiểu rủi ro, người dùng nên chỉ tham gia vào các dự án đã được kiểm tra bảo mật kỹ lưỡng.
3.4.4. Airdrop Scam
Airdrop Scam là hình thức lừa đảo mà kẻ gian tạo ra các sự kiện airdrop giả mạo để đánh lừa người dùng cung cấp thông tin cá nhân hoặc khóa ví. Khi tham gia các sự kiện này, người dùng có thể bị đánh cắp tài sản. Để tránh Airdrop Scam, người dùng nên kiểm tra kỹ nguồn gốc của sự kiện và không cung cấp thông tin cá nhân cho các sự kiện không đáng tin cậy.
Ngày 5/7, tài khoản X của CEO LayerZero – Bryan Pellegrino bị hacker tấn công. Hacker đã chia sẻ đường link scam với tiêu đề “Nhận Token ZRO”, khiến nhiều người tin rằng dự án thực hiện Airdrop.
4. Một số dấu hiệu nhận biết để tránh rơi vào bẫy Scam
Nhận biết các dấu hiệu của một vụ scam là bước quan trọng để bảo vệ bản thân khỏi bị mất tài sản hoặc thông tin cá nhân. Bạn nên cảnh giác với:
1. Thông tin dự án ẩn danh: Các dự án thiếu minh bạch về mô hình hoạt động và đội ngũ thường là lừa đảo. Dự án hợp pháp sẽ công khai thông tin rõ ràng.
2. Không có kiểm tra bảo mật (Audit): Dự án không kiểm tra bảo mật cho token có thể là dấu hiệu rủi ro.
3. Yêu cầu thông tin cá nhân đột ngột: Nếu nhận được yêu cầu cung cấp thông tin tài chính từ các tổ chức bạn không giao dịch, đó có thể là lừa đảo.
4. Lợi nhuận cao, không rủi ro: Đề nghị đầu tư hứa hẹn lợi nhuận lớn mà không có rủi ro, đặc biệt trong mô hình Ponzi, thường là dấu hiệu scam.
5. Yêu cầu hành động gấp rút: Kẻ lừa đảo tạo ra sự cấp bách giả, yêu cầu xác thực tài khoản ngay lập tức để tránh bị khóa.
6. Email hoặc liên kết không chính thức: Scammers sử dụng email và URL giả mạo gần giống với địa chỉ thật.
7. Lỗi ngữ pháp hoặc chính tả: Email lừa đảo thường chứa lỗi ngữ pháp và cách diễn đạt không tự nhiên.
8. Lời mời không có căn cứ: Nhận lời mời trúng thưởng hoặc nhận quà mà bạn không tham gia trước đó là dấu hiệu lừa đảo.
5. Nạn nhân của các vụ Scam có thể gặp hậu quả gì?
Việc trở thành nạn nhân của các vụ scam có thể dẫn đến nhiều hậu quả nghiêm trọng, ảnh hưởng không chỉ về tài chính mà còn về tinh thần và uy tín cá nhân.
Dưới đây là các hậu quả nghiêm trọng mà nạn nhân bị lừa đảo có thể gặp phải:
1. Mất mát tài chính: Nạn nhân có thể mất từ một khoản nhỏ đến toàn bộ số tiền tiết kiệm, đặc biệt trong các mô hình Ponzi hoặc dự án giả mạo, mà khả năng thu hồi tiền là rất thấp.
2. Lạm dụng thông tin cá nhân: Kẻ lừa đảo có thể sử dụng thông tin của nạn nhân để mạo danh, vay tiền hoặc thực hiện các hành vi phạm pháp, gây ra các vấn đề pháp lý và làm tổn hại uy tín.
3. Căng thẳng tâm lý: Nạn nhân thường bị lo lắng, cảm giác tội lỗi và sợ hãi khi chia sẻ về vụ việc, dẫn đến sự cô lập và ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng cuộc sống.
4. Sụt giảm uy tín: Thông tin về việc bị lừa đảo có thể ảnh hưởng đến danh tiếng cá nhân hoặc doanh nghiệp, đặc biệt đối với những người có địa vị cao trong xã hội.
5. Khó khăn trong việc khắc phục: Lấy lại số tiền đã mất thường rất khó khăn, và nạn nhân có thể phải đối mặt với khó khăn tài chính lâu dài mà không có giải pháp rõ ràng.
6. Một số biện pháp phòng tránh Scam
Phòng tránh lừa đảo trong tiền điện tử đòi hỏi sự cảnh giác và tuân thủ các biện pháp bảo vệ tài sản số. Dưới đây là một số cách hiệu quả để giảm rủi ro:
1. Nâng cao kiến thức: Hiểu rõ thị trường và các thủ đoạn lừa đảo phổ biến. Tham gia các diễn đàn uy tín và khóa học miễn phí về crypto của ONUS cho người mới.
2. Xác thực thông tin: Trước khi đầu tư, hãy kiểm tra kỹ các thông tin về dự án, đội ngũ và đánh giá từ cộng đồng. Nếu nghi ngờ, tránh xa.
3. Revoke sau giao dịch: Sau khi tương tác với các ứng dụng DeFi, hãy thu hồi quyền truy cập của chúng để tránh lỗ hổng bảo mật.
4. Bảo mật mạnh mẽ: Sử dụng mã chống phishing, kích hoạt xác thực hai yếu tố (2FA) cho ví và tài khoản giao dịch.
5. Cảnh giác với lợi nhuận cao: Các hứa hẹn về lợi nhuận cao, không rủi ro thường là dấu hiệu của lừa đảo.
6. Tránh trang web không an toàn: Kiểm tra URL và chỉ truy cập trang web có chứng chỉ SSL (https://), tránh tải ứng dụng không rõ nguồn gốc.
7. Bảo vệ khóa cá nhân: Không bao giờ chia sẻ khóa cá nhân, giữ chúng an toàn và không kết nối với Internet.
8. Giao dịch trên sàn uy tín: Luôn mua bán trên các sàn có uy tín và bảo mật cao như ONUS để giảm thiểu rủi ro mất mát.
7. Pháp luật Việt Nam xử phạt hành vi Scam như thế nào?
Theo pháp luật Việt Nam, hành vi scam (lừa đảo chiếm đoạt tài sản) có thể bị xử lý hình sự theo Điều 174 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017). Các mức xử phạt phụ thuộc vào giá trị tài sản chiếm đoạt và mức độ nghiêm trọng của hành vi.
- Khung 1: Nếu chiếm đoạt tài sản trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng đã tái phạm hoặc gây ảnh hưởng xấu đến xã hội, người phạm tội có thể bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm.
- Khung 2: Nếu phạm tội có tổ chức, chuyên nghiệp, hoặc chiếm đoạt tài sản từ 50.000.000 đồng đến dưới 200.000.000 đồng, mức phạt tù sẽ từ 02 đến 07 năm.
- Khung 3: Nếu chiếm đoạt tài sản từ 200.000.000 đồng đến dưới 500.000.000 đồng, mức phạt tù sẽ từ 07 đến 15 năm.
- Khung 4: Nếu giá trị tài sản chiếm đoạt từ 500.000.000 đồng trở lên hoặc lợi dụng tình trạng khẩn cấp, mức phạt tù có thể từ 12 năm đến chung thân.
Người phạm tội còn có thể chịu phạt bổ sung, như phạt tiền từ 10.000.000 đến 100.000.000 đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, hoặc bị tịch thu tài sản.
8. Tổng kết
Bài viết đã giúp bạn hiểu rõ hơn về scam là gì và cách nhận biết các hình thức lừa đảo phổ biến, đặc biệt trong lĩnh vực tiền điện tử (scam crypto). Hy vọng rằng với những kiến thức và biện pháp đã được đề cập trong bài viết, bạn sẽ tự tin hơn trong việc bảo vệ tài sản của mình trước những mối đe dọa tiềm ẩn trên không gian mạng.
