Cán cân thanh toán chính là “cuốn sổ kế toán” khổng lồ giúp ghi chép mọi giao dịch kinh tế quốc tế của một quốc gia. Hãy cùng tìm hiểu về công cụ quan trọng này và khám phá cách nó ảnh hưởng đến sức khỏe nền kinh tế, từ tỷ giá hối đoái cho đến dự trữ ngoại hối quốc gia.
1. Cán cân thanh toán quốc tế là gì?
1.1. Cán cân thanh toán quốc tế (BoP)
Cán cân thanh toán quốc tế, hay còn được gọi là Balance of Payments (BoP), là một báo cáo kế toán đặc biệt ghi lại tất cả giao dịch kinh tế giữa người dân và doanh nghiệp của một nước với phần còn lại của thế giới trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm.
Điều thú vị là các giao dịch này không chỉ giới hạn ở việc mua bán hàng hóa mà còn bao gồm cả dịch vụ, đầu tư, viện trợ và các khoản vay nợ quốc tế. Về mặt lý thuyết, tổng các khoản thu (credit) và chi (debit) trong cán cân thanh toán quốc tế phải cân bằng nhau.
1.2. Ví dụ về cán cân thanh toán quốc tế
Hãy lấy một ví dụ đơn giản: Khi Samsung Electronics (Hàn Quốc) đầu tư 1 tỷ USD để xây dựng nhà máy mới tại Thái Nguyên, Việt Nam. Khoản đầu tư này sẽ được ghi nhận trong cán cân thanh toán của cả hai nước.
Ở phía Việt Nam, 1 tỷ USD này được ghi vào phần thu trong tài khoản vốn (thể hiện dòng vốn đầu tư nước ngoài chảy vào). Đồng thời, khi nhà máy đi vào hoạt động và chuyển lợi nhuận về Hàn Quốc, khoản này sẽ được ghi nhận trong phần chi của tài khoản vãng lai.
Qua ví dụ này, ta thấy báo cáo này không chỉ đơn thuần là con số, mà còn phản ánh những mối quan hệ kinh tế phức tạp giữa các quốc gia.
2. Đặc điểm của cán cân thanh toán quốc tế là gì?
2.1. Có mấy loại cán cân thanh toán?
Cán cân thanh toán quốc tế được phân chia thành bốn loại chính, mỗi loại có vai trò và đặc điểm riêng trong việc theo dõi dòng tiền quốc tế:
- Cán cân thời điểm: Cho chúng ta thấy tình hình thu – chi ngoại tệ tại một thời điểm cụ thể.
- Cán cân thời kỳ: Ghi lại toàn bộ giao dịch trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một quý hoặc một năm.
- Cán cân song phương: Tập trung vào mối quan hệ thu – chi giữa hai quốc gia cụ thể.
- Cán cân đa phương: Bao quát nhất, phản ánh toàn bộ giao dịch giữa một quốc gia với tất cả các nước còn lại trên thế giới.
2.2. Cán cân thanh toán quốc tế bao gồm những thành phần gì?
2.2.1. Tài khoản vãng lai (Current Account – CA)
Tài khoản vãng lai là thành phần quan trọng nhất, phản ánh các giao dịch thường xuyên của nền kinh tế. Nó bao gồm bốn khoản mục chính:
- Cán cân thương mại (xuất nhập khẩu hàng hóa)
- Cán cân dịch vụ (du lịch, vận tải, bảo hiểm)
- Thu nhập sơ cấp (lương, lợi nhuận, lãi vay)
- Thu nhập thứ cấp (kiều hối, viện trợ không hoàn lại).
Ví dụ, khi Samsung xuất khẩu điện thoại từ Việt Nam sang Mỹ, giá trị xuất khẩu này sẽ được ghi vào tài khoản vãng lai của Việt Nam.
2.2.2. Tài khoản vốn và tài chính (Capital Account – KA)
Đây là nơi ghi nhận các giao dịch về vốn và tài sản tài chính giữa người cư trú và không cư trú. Tài khoản này theo dõi các dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), đầu tư gián tiếp (chứng khoán), các khoản vay nợ quốc tế và chuyển nhượng vốn.
Chẳng hạn, khi một công ty Nhật Bản đầu tư xây dựng nhà máy tại Việt Nam, khoản đầu tư này sẽ được ghi nhận trong tài khoản vốn.
2.2.3. Dự trữ chính thức (Official Reserve – OR)
Dự trữ chính thức là công cụ quan trọng của ngân hàng trung ương để điều hành chính sách tiền tệ và tỷ giá. Thành phần này bao gồm vàng tiền tệ, quyền rút vốn đặc biệt (SDR), dự trữ ngoại hối và các tài sản dự trữ khác.
Khi Ngân hàng Nhà nước Việt Nam mua vào USD để bổ sung dự trữ ngoại hối, giao dịch này sẽ được phản ánh trong mục dự trữ chính thức.
2.2.4. Sai số và bỏ sót (Errors & Omisions – EO)
Đây là thành phần đặc biệt, được sử dụng để cân đối sổ sách kế toán khi có sự chênh lệch giữa các giao dịch được ghi nhận. Sai số và bỏ sót có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân như thống kê chưa đầy đủ, giao dịch không được báo cáo, hoặc sai sót trong quá trình ghi chép.
Ví dụ, một số giao dịch chuyển tiền qua các kênh không chính thức có thể không được thống kê đầy đủ và sẽ nằm trong mục này.
2.3. Cách tính cán cân thanh toán quốc tế là gì?
2.2.1. Tài khoản vãng lai (Current Account – CA)
Với tài khoản vãng lai (A), công thức tính bao gồm bốn thành phần chính:
- Cán cân thương mại = Xuất khẩu hàng hóa (FOB) – Nhập khẩu hàng hóa (FOB)
- Cán cân dịch vụ = Xuất khẩu dịch vụ – Nhập khẩu dịch vụ
- Thu nhập sơ cấp ròng = Thu nhập từ lao động và đầu tư (thu) – Chi trả thu nhập ra nước ngoài (chi)
- Thu nhập thứ cấp ròng = Kiều hối và viện trợ nhận được (thu) – Chuyển tiền ra nước ngoài (chi)
2.2.2. Tài khoản vốn và tài chính (Capital Account – KA)
Cán cân vốn (B) được tính đơn giản hơn: Cán cân vốn = Tổng thu từ chuyển giao vốn – Tổng chi chuyển giao vốn.
2.2.3. Dự trữ chính thức (Official Reserve – OR)
Cán cân tài chính (C) được tính theo công thức: Cán cân tài chính = FDI ròng + Đầu tư gián tiếp ròng + Công cụ phái sinh ròng + Đầu tư khác ròng.
Trong đó mỗi khoản “ròng” = Tổng tài sản có + Tổng tài sản nợ
2.2.4. Sai số và bỏ sót (Errors & Omisions – EO)
Cuối cùng, để có được cán cân tổng thể (E), chúng ta cần tính thêm sai số và bỏ sót (D):
Sai số và bỏ sót = Cán cân tổng thể – (Cán cân vãng lai + Cán cân vốn + Cán cân tài chính) hay D = E – (A + B + C).
Khi đó, sự thay đổi trong dự trữ ngoại hối chính thức (F) sẽ bằng giá trị âm của cán cân tổng thể: F = -E
3. Các yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thanh toán quốc tế là gì?
3.1. Cán cân mậu dịch
Cán cân mậu dịch đóng vai trò then chốt trong việc quyết định trạng thái của cán cân thanh toán. Khi một quốc gia xuất khẩu nhiều hơn nhập khẩu, cán cân mậu dịch thặng dư sẽ tác động tích cực đến cán cân thanh toán.
Ngược lại, nhập siêu kéo dài có thể gây áp lực lên dự trữ ngoại hối và làm suy yếu vị thế thanh toán quốc tế. Ví dụ như việc Việt Nam đang duy trì được thặng dư thương mại trong những năm gần đây đã góp phần cải thiện đáng kể cán cân quốc tế.
3.2. Lạm phát
Lạm phát tác động trực tiếp đến sức cạnh tranh của hàng hóa trong nước trên thị trường quốc tế. Khi lạm phát cao, giá cả hàng hóa nội địa tăng sẽ làm giảm khả năng xuất khẩu và tăng nhu cầu nhập khẩu, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến cán cân thanh toán.
Đặc biệt, chênh lệch lạm phát giữa các nước đối tác thương mại chính có thể tạo ra những biến động lớn trong dòng vốn quốc tế.
3.3. Tỷ giá hối đoái
Tỷ giá hối đoái là công cụ điều chỉnh trực tiếp cán cân thanh toán quốc tế. Khi đồng nội tệ mất giá, hàng xuất khẩu sẽ rẻ hơn trong khi hàng nhập khẩu đắt hơn, khuyến khích xuất khẩu và hạn chế nhập khẩu.
Tuy nhiên, tác động này phụ thuộc vào độ co giãn của cầu đối với hàng xuất nhập khẩu và cần thời gian để phát huy hiệu quả theo đường cong chữ J.
3.4. Thu nhập quốc dân
Thu nhập quốc dân ảnh hưởng mạnh mẽ đến khả năng chi tiêu và đầu tư của nền kinh tế. Khi thu nhập quốc dân tăng, nhu cầu tiêu dùng hàng nhập khẩu thường tăng theo, có thể tạo áp lực lên cán cân.
Ngược lại, thu nhập tăng cũng có thể thúc đẩy đầu tư vào năng lực sản xuất, cải thiện khả năng xuất khẩu trong dài hạn.
3.5. Chính sách kinh tế và trình độ quản lý
Chất lượng của các chính sách kinh tế và năng lực quản lý có vai trò quyết định trong việc duy trì cân bằng thanh toán quốc tế. Các chính sách tiền tệ, tài khóa, thương mại và đầu tư hợp lý sẽ giúp tạo môi trường thuận lợi cho xuất khẩu, thu hút vốn đầu tư nước ngoài và quản lý hiệu quả dòng vốn quốc tế.
Đồng thời, trình độ quản lý cao sẽ giúp dự báo và ứng phó kịp thời với các biến động của thị trường quốc tế, đảm bảo sự ổn định của cán cân.
4. Tình trạng cán cân thanh toán quốc tế hiện nay
4.1. Cán cân thanh toán thặng dư có nghĩa là gì?
Thặng dư cán cân thanh toán xảy ra khi tổng thu ngoại tệ của một quốc gia lớn hơn tổng chi. Tình trạng này thường xuất hiện ở các nước có nền kinh tế định hướng xuất khẩu mạnh. Ví dụ điển hình là Trung Quốc, với chiến lược xuất khẩu hàng hóa giá rẻ và thu hút đầu tư nước ngoài đã duy trì thặng dư trong nhiều năm liền.
Thặng dư mang lại nhiều lợi ích như:
- Tăng dự trữ ngoại hối quốc gia
- Tạo điều kiện ổn định tỷ giá
- Nâng cao uy tín quốc tế về khả năng thanh toán
- Tăng cường khả năng đầu tư ra nước ngoài
Tuy nhiên, thặng dư kéo dài cũng có thể gây ra một số vấn đề:
- Áp lực tăng giá đồng nội tệ
- Rủi ro lạm phát do dư thừa tiền tệ
- Căng thẳng thương mại với các đối tác
4.2. Thâm hụt cán cân thanh toán thế giới là gì?
Cán cân thanh toán thâm hụt có nghĩa là tổng chi ngoại tệ vượt quá tổng thu, phản ánh tình trạng “chi tiêu vượt khả năng” của quốc gia trên phạm vi quốc tế. Hiện tượng này đang trở nên phổ biến ở nhiều nước, đặc biệt là các nền kinh tế phát triển có mức tiêu dùng cao.
Hậu quả của thâm hụt cán cân thanh toán bao gồm:
- Giảm dự trữ ngoại hối
- Tăng nợ nước ngoài
- Tạo áp lực giảm giá đồng nội tệ
- Rủi ro khủng hoảng tài chính
Nguyên nhân gây thâm hụt cán cân thanh toán thế giới
Nguyên nhân | Chi tiết |
Nguyên nhân cơ cấu | Chênh lệch về năng lực cạnh tranh giữa các nền kinh tế Sự mất cân đối trong cơ cấu sản xuất và tiêu dùng toàn cầu Khác biệt về mô hình phát triển kinh tế giữa các quốc gia |
Nguyên nhân chính sách | Chính sách tiền tệ nới lỏng kéo dài ở nhiều nước Chính sách tỷ giá không phù hợp Thiếu điều phối trong chính sách kinh tế quốc tế |
Nguyên nhân thị trường | Biến động giá cả hàng hóa cơ bản trên thị trường thế giới Sự dịch chuyển của dòng vốn quốc tế Thay đổi trong chuỗi cung ứng toàn cầu |
Tác động của các cuộc khủng hoảng | Đại dịch Covid-19 gây đứt gãy chuỗi cung ứng Xung đột địa chính trị ảnh hưởng đến thương mại quốc tế Biến động trên thị trường tài chính toàn cầu |
5. Vai trò của cán cân thanh toán quốc tế
Cán cân thanh toán quốc tế phản ánh chân thực sức khỏe nền kinh tế của mỗi quốc gia. Thông qua việc theo dõi các luồng tiền ra vào, chúng ta có thể đánh giá được vị thế của nền kinh tế trên thương trường quốc tế.
Đặc biệt, cán cân này giúp chính phủ và các nhà hoạch định chính sách có cơ sở để đưa ra các quyết định quan trọng về tỷ giá hối đoái, chính sách tiền tệ và thương mại. Không chỉ vậy, nó còn là công cụ hữu ích giúp các nhà đầu tư trong và ngoài nước đánh giá tiềm năng tăng trưởng, rủi ro và cơ hội đầu tư vào một quốc gia.
6. Biện pháp cân bằng cán cân thanh toán quốc tế
Để duy trì sự cân bằng trong cán cân thanh toán quốc tế, các quốc gia thường áp dụng nhiều biện pháp đồng bộ và linh hoạt như:
- Điều chỉnh tỷ giá hối đoái: Giúp kích thích xuất khẩu khi cần thiết.
- Khuyến khích đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI): Thông qua việc cải thiện môi trường kinh doanh, đơn giản hóa thủ tục hành chính.
- Kiểm soát nhập khẩu: Đẩy mạnh hỗ trợ doanh nghiệp trong nước nâng cao năng lực sản xuất và chất lượng hàng xuất khẩu.
- Quản lý dự trữ ngoại hối và thu hút kiều hối: Giúp cải thiện tình trạng mất cân đối trong cán cân thanh toán.
7. Tình hình cán cân thanh toán thế giới của Việt Nam
7.1. Thực trạng cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam trong vòng 3 năm trở lại đây
7.1.1. Cán cân thanh toán thế giới của Việt Nam 2021 – 2022 – 2023
Trong giai đoạn 2021-2023, cán cân thanh toán thế giới của Việt Nam cho thấy những diễn biến tích cực dù phải đối mặt với nhiều thách thức từ đại dịch Covid-19.
- Năm 2021: Mặc dù chịu ảnh hưởng nặng nề từ dịch bệnh, cán cân vãng lai vẫn duy trì thặng dư nhờ dòng kiều hối ổn định và xuất khẩu phục hồi mạnh mẽ vào cuối năm.
- Năm 2022: Tình hình càng khả quan hơn khi cán cân thương mại hàng hóa đạt thặng dư kỷ lục, đóng góp tích cực vào cán cân tổng thể.
- Năm 2023: Mặc dù đối mặt với những biến động từ thị trường thế giới, Việt Nam vẫn duy trì được trạng thái cân bằng nhờ dòng vốn FDI ổn định và xuất khẩu dần phục hồi.
7.1.2. Cán cân thanh toán thế giới của Việt Nam 2024
Cán cân thanh toán thế giới của Việt Nam trong 6 tháng đầu năm 2024 (Quý 1 – 2) có nhiều điểm đáng chú ý:
- Về cán cân thương mại: Việt Nam đã ghi nhận kết quả khả quan khi xuất siêu đạt được con số tích cực ngay từ đầu năm. Điều này đến từ sự phục hồi của hoạt động xuất khẩu, đặc biệt ở các mặt hàng chủ lực như điện thoại, linh kiện điện tử, dệt may và nông sản.
- Về dòng vốn đầu tư: FDI đăng ký mới và vốn đầu tư bổ sung vào Việt Nam duy trì đà tăng trưởng tích cực. Đây là tín hiệu cho thấy niềm tin của nhà đầu tư nước ngoài vào môi trường đầu tư của Việt Nam.
Tuy nhiên, vẫn còn một số thách thức như áp lực lạm phát toàn cầu, biến động tỷ giá và những bất ổn địa chính trị có thể ảnh hưởng đến cán cân của Việt Nam trong các tháng còn lại của năm 2024.
7.2. Cán cân thanh toán của Việt Nam và dự trữ ngoại hối
Mối quan hệ giữa cán cân thanh toán và dự trữ ngoại hối của Việt Nam ngày càng thể hiện rõ tính tương hỗ. Những năm gần đây, nhờ cán cân thanh toán tích cực, dự trữ ngoại hối của Việt Nam liên tục được cải thiện, tạo thêm đệm an toàn cho nền kinh tế.
Ngân hàng Nhà nước đã linh hoạt trong việc mua vào ngoại tệ khi điều kiện thị trường thuận lợi, đồng thời can thiệp kịp thời để ổn định tỷ giá khi cần thiết. Điều này không chỉ giúp tăng cường dự trữ ngoại hối mà còn góp phần duy trì sự ổn định của thị trường ngoại hối, tạo niềm tin cho các nhà đầu tư nước ngoài.
7.3. Rủi ro tiềm ẩn cán cân thanh toán của Việt Nam
Mặc dù đạt được nhiều kết quả tích cực, cán cân thanh toán của Việt Nam vẫn phải đối mặt với một số rủi ro đáng quan ngại. Thứ nhất là sự phụ thuộc lớn vào khu vực FDI trong cơ cấu xuất khẩu, điều này có thể gây bất ổn nếu dòng vốn đầu tư nước ngoài giảm sút.
Thứ hai, áp lực từ việc trả nợ nước ngoài và chi phí nhập khẩu nguyên liệu đầu vào ngày càng tăng có thể ảnh hưởng đến cán cân vãng lai.
Ngoài ra, những biến động từ thị trường tài chính quốc tế, đặc biệt là sự thay đổi chính sách tiền tệ của các nền kinh tế lớn, cũng có thể tác động mạnh đến dòng vốn đầu tư gián tiếp, từ đó ảnh hưởng đến cán cân tổng thể của Việt Nam.
8. Tổng kết
Cán cân thanh toán quốc tế không chỉ đơn thuần là một báo cáo số liệu, mà còn là tấm gương phản chiếu sức khỏe và vị thế của một nền kinh tế trên trường quốc tế. Qua việc theo dõi các chỉ số này, chúng ta thấy được Việt Nam đang từng bước khẳng định vị thế của mình với cán cân thanh toán tích cực, dự trữ ngoại hối ổn định và dòng vốn FDI bền vững.
Tuy nhiên, trong bối cảnh kinh tế toàn cầu còn nhiều biến động, việc duy trì sự cân bằng này đòi hỏi sự điều hành chính sách linh hoạt và thận trọng.
